دۆن کیشۆت

.

.

سەدەی هەڤدەهەم سەدەی زێرینی وڵاتی ئیسپانیایە. لە سەدەی هەڤدەهەم زێر وئاڵتوون کەشتی کەشتی دەگاتە ئیسپانیا و ئەو وڵاتە دەوڵەمەن دەکات. گەشانەوەی ئابووری گەشانەوەی بیروئاوەز و پەرە پێدان بە فکر و  بیری فەلسەفی لێ دەکەوێتەوە. لەو زەماندا گالیلۆ بیرۆکەی خۆی پێشنیار کردبوو و کۆپێرنیکۆسیش دونیای هەژاندبوو. لەو سەردەمەدا ڕۆشەن بیران هەر وەک سۆڤیستەکانی سەردەمی یۆنانی کۆن باوەڕیان وابوو کە دونیا بەردەوام لە گۆڕان دایە و هیچ شتێک ڕاوەستەی بۆ نییە. واتە دووجار ناتوانی پێ بخەیتە نێو چۆمیک.

 هەر وەک باسمان لێ کرد سەدەی هەڤدە سەدەی زێرینی پێگەشتنی ئەدەبیات و هونەر لە ئیسپانیاشە. تیاتری کاڵدریۆن، سەدەی وێنەکێشی ولاسکێز، ئێل گرێکۆ و سورباران، لێپرسینەوەی بیروڕای ئەخلاقی کەلیسا، دۆگم پەرەستی کەلیسا لەسەر بیروباوەڕ و دژە ئیسلامێتی. ئیسپانیا لە حەموو وڵاتەکان زۆرتر خۆی لەهمبەر گۆڕینی بیروباوەڕ پاراست و دەیهەویست هەر وەک سەدەکانی پێشوو ژیان بباتە سەر. تاک زمانییان دەویست و حەموویان بەرەو یەک ئایین و بیروباوەڕ هەنگاویان داویشت. بەڵام ئیسپانیا بەشێک لە ئەوروپا بوو و نەیدەتوانی خۆی بێ لایەن ڕابگرێت. زۆر کەس لە ئیسپانیای ئەوە زەمەنە هەستیان بەو گۆرانە کرد. یەکێ لەوان میگێل سێروانتس دێ سائودرا بوو. پاڵەوانێک کە لەشەڕی لێپانتۆ دەستی چەپی پەڕابوو و سێ ساڵی بە دیلی لە ئەلجەزایر تێپەڕ کردبوو. هەرووڵد بڵووم کە بە بڕوای من گەوەرەترین ڕەخنەگری ئەدەبیاتی مۆدێڕنە چوون فرۆید و لاکان باش دەناسێ دەڵێ ئەو تووڕە بوونەی تەواوی ڕووحی دۆن کیشۆت و سانکۆپانزای لە هەموو کتێبەکە تەنیوە ڕەنگاڵەی هەبوونی سێروانتسە لە کتێبەکە. لەسەر سێروانتیس زۆر بە کەمی شت نووسراوە تەنیا دەزانین کە قوتابی مەکتەبی ئێراسمومس نۆتێردامی بووە کە لەسەروە باسمان لە زۆر بیڕوراکانی کرد کە دونیا دایمە لەگۆڕە و لە کتێبەکەشی دا زۆر زۆر دەنگی داوەتەوە.

.

سێروانتس لە 1616 دەمرێ و ساڵی مردنی شیکسپێرە. زۆرینەی زانایان لەسەر ئەو باوەڕە کۆکن کە دۆن کیشۆت یەکەمین ڕۆمانی مۆدێرن لە ڕۆژئاوایە. میشێل فۆکۆ پێی وایە ئەو کاتەی دۆن کیشۆت وەکوو نەجیب زادەیەکی وڵاتی مانش نێزە شکاوێک و کۆنە مەتاڵەکەی دەس دەداتێ و لەگەڵ ڕۆسی نانت و سانکۆپانزا بەرەوە دونیای دەرەوە دەچێ ئەوە دەسپێکی دونیای مۆدێرنە.

 تۆرگینیێڤ دەڵی: دۆن کیشۆت نیشانەی ئیمانە؛ ئیمان بە خۆ و شتێک لە دەرەوەی خۆ ئیمان بە حەقیقەت و خۆ دۆڕاندن لە سەر ئامانج و ویستی دڵ.

زۆر یەک لە ئێمە دۆن کیشۆتمان وەکوو کتێبێکی پێکەنینی خوێندۆتەوە بەڵام داستایێفسکی دۆن کیشۆتی پێ خەم بارترین و پڕ لە خەفەت ترین کتێبی دونیایە. هەبوونی ئەو هەمۆ بیروباوەڕە جیاوازە وای لە منیش کرد کە بەشی دووی پادکەستی ڕادیۆ کتێب تەرخانی شاکاری سێروانتس واتە دۆن کیشۆت بکەین.

 

باسی ڕۆمانی دۆن کیشۆت

دۆن کیشۆت بە کورتی باسی ژیانی کەسێک دەکا کە ژیانی خۆی تەرخانی کتێبی پاڵەوانەکان کردووە و ئێستا ئەو دونیای لێ وەڕاست گەڕاوە. هەر بۆیە کێو و دار و چیمەن و ئاشە باییەکان بە دێوەزمە و خوول دەبێنێ و لەگەڵیان بەشەڕ دێت. ئەو لەگەل مەیتەرەکەی سانکۆ پانزا و بە سواری بارگینەکەی ڕۆسی نانت بە وڵاتان دا دەگەڕێ و لەیبەنە کێش و هەرامەی سەیریان بۆ ساز دەبێ کە لە کتێبێکی دوو بەرگی دا پێشکەش دەکرێ.

هەوەڵ جار دۆن کیشۆتم بە وەرگێڕانی موحەمەدی قازی و بە فارسی خوێندەوە. قازی لە فەرانسەوە دۆن کیشۆتی وەرگێڕابوو بەو کارەی زیندوو کەرەوەی زمانێکە کە پێشتر لە ئەمیرئەرسەلان و کتێبە کۆنە فارسییەکان دا بووە. نەسرێکی زۆر تۆکمە و لەباری هەیە و دۆن کیشۆتەکەی قازی دەنێو فارسی زمانان و لێزانەکان پێگەیەکی تایبەتی هەیە. دۆن کیشۆتی کوردی وەرگێڕانی کاک ئەحمەدی قازییە کە لە دوو بەرگ دا لە چاپ دراوە. بە خوێندنەوەی دۆن کیشۆتی کوردی وا هەست دەکەین کە دۆن کیشۆت نەک خەڵکی شارەدیی مانشی وڵاتی ئیسپانیا بەڵکوو کۆنە ئاغایەکی سەردەمی نەکۆنی ناوچەی کوردایەتییە کە خەڵکی دێ بەجێیان هیشتووە و لە نێو خەیاڵاتی خۆی دا لەگەڵ خەدەم و حەشەمەکەی دەچێتە ڕاوە تاژی. {ئاماژە بە دەقی سەرەتای کتێەکە.}

لە دوواییدا دۆن کیشۆت کاتێ ئەقڵ و ئاوەزی دەگەڕێتەوە دەمرێ. بەڵام بێ شک ئەو پاڵەوانی لامنش و یا پاڵەوانی سەرگەردان نییە کە مردووە چوونکە 400 ساڵە پاڵەوانی ئێمە لە گوندەکەی خۆی دێتە دەرێ و بە نێزە شکاوەکەی لەگەڵ تاریکی و نەزانین بەشەڕ دێ و بە ئەڤینی خۆی دڵی گڕیداوە. دۆن کیشۆتەی سێرڤانتیس پێکەنینی ئێمەی بۆ گرینگ نییە.

 

کتێب+ئاوەزی خەمۆک

 بەرد بارین بوو. لە دڵی من وابوو. دەسم دا چیرۆکەکەو و لەسەر ئەژنۆم دانا. نوقمی بووم. چیرۆکەکە هی کەسێک بوو کە ڕای کردبوو. ڕای کردبوو لە ئیشکەنازییەکان، لە ئیدیۆلۆجی و دواتر و بەر لە هەموو شتێک لە خۆی. ئیتر تا دووایی ترین ساتەکانی ژیانی لەسەر ڕاکردن و ترسان نووسی. چیرۆکی پیاوێکی کارامە کە بەردەوام پێی خۆشە هەموو شتێک زوو گەڵاڵەی بۆ بکرێت. کەسێک کە بە خەمۆکی لە دایک بووە و هزرڤانییەکەی خەمۆک بوون بوو. بەردەوام بۆم عەنتیکە بووە کە خەمۆکی چۆن کار دەکاتە بارودۆخی کتێب خوێندنەوە؟ جنێو دەداتە وشەکان، وشە دارێژراوەکان، وشە سەربزۆکەکان یان جنێوکاری نووسەر دەکا لەبەر نوویسکار بوونی. لەبەر هەڵڕشتنی غەمێکی قووڵی و با کردنی پەیڤەکان. پێم وا نییە خەمۆک بوون بێڵێ فریای کتێبان بکەوین. وەکوو ئەوەی لە ئاخێزگەمان هیچ شتێکی وا نەبووبێ. 

کتێبەکەم داخستەوە خەمۆک بوو و خوێندنەوەی خۆش نەبوو. 

عەزیز یۆسفی

 عەزیز یۆسفی

ماندێلای کورد. یۆسفی زۆرتر لە ٢٥ ساڵی تەمەنی لە زیندانەکانی ڕژیمی پاشایەتی لەبند دابوو و لەگەڵ قادر شەریف، حەسەن قزڵجی، غەنی بلووریان، ڕەحمان زەبیحی، سولەیمان موعینی، عەلی گەلاوێژ، سەدیق خاتەمی, سەدیق ئەنجیری و کەریم حیسامی لە سەفی پێشەوەی دادخوازانی کوردستان بوو کە لەبەر شاڵاوی شۆرشی گەلانی ئێران ناوی ون بوو. ئەو ڕشتۆیە لەبەر نەبوونی سەرچاوە لەسەر ژیانی عەزیز یۆسفی نووسراوە.

عەزیز یۆسفی نووسەر، وەرگێڕ و شۆرشگێر لە ساڵی ١٣٠٧ هەتاوی لە گەڕەکی ڕەزگەیانی شاری مەهاباد لە دایک بوو. یەکەمین گیرانی لە تەمەنی ١٢ ساڵی بە هۆی چالاکی دژی ڕژیم و سەرجەم ٢٥ ساڵی تەمەنی لە ژێر جەزرەبە و ئازاری ڕژیمی نگریسی پاشایەتیی تێپەر دەکات. کەشوهەوای زیندان کار دەکاتە سەر جەستەی و گورچیلە و دڵ و سییەکانی دەڕزێنێ و کاتێک ساواک لێی ناهۆمید دەبێ ئازادی دەکات تا لە ١٥ی جۆزەردانی ساڵی ١٣٥٧ دڵی بەرزی لە کوتە بکەوێ.

کاک عەزیز بە هۆی ڕووناکبیری و بیرمەندی توانی لە یەکەمین دامەزرێنەرانی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران بێ و نەتەوە لە ئازارەکانی ئاگا بکاتەوە. بە باوەری زۆران کەسان گەر کاک عەزیز لە دووای شۆرشی گەلانی ئێران مابا دەیتوانی ئاقاری کوردستان لە توندئاژۆیی بپارێزێ و بەرەو ڕێچکەیەکی دیکەی بەرێ. 

لە ساڵی 1976 وتووێژێکی لەگەڵ ڕۆژنامەوانێکی بڵژیکی (تووسەن) لە زیندان کرد و لەو وتووێژەدا دەڵێت:”

-تووسەن: لە کاتی پێ ڕاگەیشتن لە دادگادا ئیعترافت کرد کە تاوان باری؟

یۆسفی : من ئیعتیرافم نه‌کرد که‌ ئه‌ندامی حیزبم به‌ڵام دوو به‌ندی قانوونیان بۆ من له‌ به‌ر چاو گرت که‌ یه‌کیان به‌ندی 317یه‌ که‌ دوو به‌شه‌ و تێیدا باسی هاندانی خه‌ڵک بۆ چه‌ک هه‌ڵگرتن ده‌کرێ و له‌ به‌شی دووهه‌میشی دا باسی نیازی کووشتنی شا هاتووه‌ . له‌ مه‌ڕ یه‌که‌مینیان که‌ بریتییه‌ له‌ هاندانی خه‌ڵک بۆ چه‌ک هه‌ڵ گرتن کاتێک ئێمه‌یان گرت 150 که‌س بووین به‌ڵام له‌ لای هیچکامێکمان چه‌کیان نه‌دۆزییه‌وه‌ و خه‌باته‌که‌ی ئێمه‌ خه‌باتی چه‌کدار و به‌ زۆر نه‌بووه‌ و خه‌باتی سیاسی بێ وه‌کار هێنانی زۆر بووه‌ و به‌م پێیه‌ به‌ نه‌بوونی چه‌ک و خه‌باتی به‌ تۆبزی نه‌کردن ئه‌و به‌شه‌ی به‌ندی 317 نه‌ ده‌بوو له‌ مه‌ر من ده‌کار بکرێ و به‌شی دووهه‌میشی که‌ بریتییه‌ [بە] نیازی کوشتنی شا ده‌بێ بڵێم ئێمه‌ له‌ مه‌هاباد بووین که‌ ناوه‌ندی تێکۆشان و نفووزی حیزبی دیمۆکراتی کوردستانه‌ و له‌وێش ئێمه‌ مووشه‌کمان نه‌بوو که‌ بیکه‌ین به‌ ئامرازی کوشتنی شا که‌ وابوو هیچ کامێک له‌م دوو به‌شه‌ی ئه‌و به‌نده‌ له‌ مه‌ر من ناگونجێ .به‌ندێکی دیکه‌ که‌ به‌ گوێره‌ی ئه‌و من تاوانبار کرام به‌شی یه‌کی به‌ندی شه‌سته‌ که‌ باسی جونحه‌و و جینایه‌ته‌ که‌ بۆ پێک هێنانی حیزبێک به‌ ئامانجی ئیشتراکییه‌وه‌ ده‌کار ده‌کرێ. ئه‌گه‌ر وای دانێین که‌ من دامه‌زرێنه‌ری حیزبێکی واش بووبم به‌ گوێره‌ی ئه‌و به‌نده‌ من ده‌بوو به‌ ده‌ ساڵ زیندام مه‌حکووم کرابام و چوونکه‌ تاوانه‌که‌ دووپاته‌ کراوه‌ته‌وه‌ با پێنج ساڵیشی لێ زیاد کرێ له‌ سه‌ر یه‌ک ده‌کا پازده‌ ساڵ ، به‌ڵام ئێستا من ئه‌وه‌ 19 ساڵه‌ له‌ به‌ندیخانه‌ دام. به‌ندی 317 له‌ مه‌ڕ من نه‌ده‌گونجا و هه‌ر له‌ بنه‌ره‌ته‌وه‌ نه‌ده‌بوو مه‌حکووم به‌ مه‌رگ کرابام و له‌ مه‌ڕ به‌نده‌که‌ی دیکه‌ش هه‌روه‌ک کوتم من ئه‌گه‌ر دامه‌زرێنه‌ریش بووبام دیسان ده‌بوو به‌ 15‌ ساڵ زیندان مه‌حکووم کرا بام نه‌ک به‌ ئێعدام .“

هەروەها یۆسفی لە دووایین دێرەکانی ئەو چاوپێکەوتنەدا دەڵێ :”ئازادی به‌ په‌شیمان بوونه‌وه‌ و داوای لێ بووردن به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵام چونکوو من خۆم به‌ تاوانبار نازانم هیچ هۆیه‌ک له‌ ئارادا نابینم که‌ له‌ کرده‌وه‌ی خۆم په‌شیمان بم و داوای لێ بوردنیش هه‌ر ناکه‌م چونکوو تاوانبار نیم“  ئەو بەرخۆدانە قارەمانانە ڕقی ڕژیمی پاشایەتیی چەن بەرابەر دەکات و یۆسفی گیانی خۆی لەسەر ئەو خەباتە دادەنێت [1]. 

عەلی ئەشرەفی دەروێشیان (١٣٢٠-١٣٩٦) نووسەری بەناوودەنگی دەڤەری کرماشان هاوبەندی عەزیز یۆسفی لە زیندانی ئێڤین دەبێت. دەروێشیان باسی ئەوە دەکات کە کاک عەزیز لە باری هزرییەوە کاری زۆری کردۆتە سەر “کاک عەزیز تا درەنگایەکی شەو دادەنیشت و وەرگێڕانی کتێبی "وڵاتی کەف" نووسینی "یەفریمۆڤ" ی دەکرد. ئەو چەند کتێبی دیکەشی وەرگێردرابۆوە وەک "ڕۆزی ئاڵتوونی" نووسینی "پائستۆفسکی" کە جاروبار هەندێک بەشیی بۆ من دەخوێندەوە. هەروەها لێکۆڵینەوەیەکی بەربڵاو و تۆکمەی سەبارەت بە(دەرئەنجامەکانی ئیسلاحاتی ئەرزی) و شیرکەتە هاوبەشەکان کە لە ڕێگای ئەوانەوە بتواندرێت زەوییە بچووک و دابەشکراوەکان بە شێوەی هەرەوەزی و کۆ ڕەعەمەل بێنن نووسی کە دواتر ساواک ئەو لێکۆڵینەوەیەی لێ دزی و ئەوجار ئەوان لە هەندیک ناوچەی قەزوێن بە ناوی (شرکت تعاونی کشت و زرع) بەڕێوەیان برد و بەناوی شا تەواویان کرد. عەزیز یۆسفی لەسەر ئەو لێکۆڵینەوەیە زۆری زەحمەت کێشا و زۆرترین سەرچاوەکانی لێکۆڵینەوەکەی خەڵکی دێ و دێهاتەکانی دەوروپشتی "برازجان" بوون کە سەردانی زیندانی ئەو شارەیان دەکرد.” [2]. ئەشرەف هەروەها چیرۆکی “خاڵە عەزیز”ی پێشکەش بە قارەمانی چاڵە ڕەشەکانی پاشایەتی کاک عەزیز کردووە و لەو چێرۆکەدا بە وردی باسی ئاکار و ڕەوشتی ئەو لە زیندان دەکا. خاڵی بەرچاوی کاک عەزیز لە زیندان خۆڕاگری لە ورە بەدەر و خۆشەویستی بۆ کتێب بووە بە جۆرێک کە زۆر جار لەگەل کاربەدەستانی زیندان دەیکاتە شەڕ و دەڵێ مەگەر من بکوژن تا نەیەڵن ئیتر لە زیندان کتێب بخوێنمەوە![3]

کاتێک لە مەهاباد ژاندرمە دەیانهەوێ کاک عەزیز بگرن و گەمارۆیان داوە بە کووچە و کۆڵانەکانی شاردا هەڵدێ و شوعاری ئازادی و سەرکەوتنی گەلی کورد دەدا گۆمەز نەیدەویست ئاخرین ساتەکانی ئازادی بەفیڕۆ بچێ. وتەیەکی بە نرخی عەزیز یۆسفی هەیە کە بەردەوام ڕێ نیشاندەری خەباتی چەوساوەکانە” ئێمە هەزاران کەس بووین، هەزارانمان لێ شەهید کران، لە زیندانەکاندا ڕزان. هەزاران کەس لە ئێمە پشتیان لە گۆڕەپانی خەبات کرد. هەزاران کەس لە ئێمە لە نیوەی ڕێگادا مانەوە. بەڵام ئێمە هەر هەزارانین.” ئەو وتە بەپێزە بۆتە هۆی زۆر شیعر و ئەدەبیاتی بەرگری لە دیوانی قەڵەم بەدەستاندا.

کاک عەزیز لە زیندان فێری ئینگلیسی دەبێ و چەن نووسراوە و وەرگێڕدراوە لە پاش خۆی بە جێ دێڵی کە یەکیان هەر لە زیندان دەفەوتێ و ئەوانیتر بە سانایی وەگیر ناخرێن. “سرزمین کف” لە ئیڤان یەڤریمۆڤ بە زمانی فارسی و نووسراوەیک سەبارەت بە “شەڕی دووهەمی جیهانی”.

کاک عەزیز مردنیشی ئاوێتەی شۆرش دەبێ و هەر لە تارانەوە بە هەشت ئوتۆمبیل بەرەو مەهاباد دەیهێننەوە. نوێنەری حەموو شارەکانی کوردستان بۆ پێشوازی تا میاندواو هاتبوون و لەشکر بە تانک و زرەپۆشەوە دەوری شاری مەهابادی گرتبوو. ڕۆژی ناشتنی (١٧ جۆزەردان) دوکان و بازار داخرا و هەموو خوێندکاران، مامۆستا، بازاری و ژن و پیاو بەشدار بوون. مامۆستا شێخ عێزەددین پێش نوێژی ئەو کاتی مەهاباد تەڵقینی عەزیز یۆسفی بە کوردی خوێند و ئاماژەی کرد:” کاک عەزیز شەهیدێکە لەسەرەوەی شەهیدان و ڕۆژی قیامەت لەگەڵ پێغەمبەران ڕادەوستێ چوونکە وەک پێغەمبەران بۆ میللەتی خۆی زەجر و ئەشکەنجەی کێشاوە.” مامۆستا بەو نیوە شێعرەی پێرەمێرد کۆتایی بە قسەکانی هێنا کە “نامرن ئەوانە وا لە دڵی میللەتا دەژین”.

لە ڕۆژی مردنیدا هەروەها “گەلێک شێعر و ئاواز و وتاری بە نرخ پێشکەش کرا. لەلایەن "کۆمەڵەی دانیشتوانی کورد لە تاران " کاک "جەلیل گادانی" و لە لایەن هاوڕێیانی ناوەوە کاک "عومەر قازی" وتاریان خوێندەوە، هەر لەم کۆبوونەوە دا شێعری پڕناوەڕۆکی شاعیری فارس "محمد خلیلی" ـ لەهاوڕێیانی ناوبەندی کاک "عەزیز" لە ژێر سەردێڕی "با مهاباد" بەبۆنەی کۆچی دوایی کاک"عەزیز" پێشکەش کرا. هەروەها هونەرمەند کاک "عەزیز شاهروخ" بە کوتنی گۆرانی بەناوبانگی "سوبح پێ‌ناکەنێ"، بەدەنگی خۆش و پڕسۆز و زوڵاڵی هەستێکی جوانی بە جەماوەر بەخشی و لە ئاکام دا شاعیر و دەنگخۆشی لاو "ئەبوبەکر ڕەشیدزادە"[فرات] بە دەنگی پڕخرۆش و زەنوێری بەکوتنی شێعری "کچی بەیان" (... من ئەڵێم پەپوولەیەک فڕی بەباڵی زەرد و سوورەوە!) ، جۆش و خرۆشیان خستە ناو ئاپۆرەی خەڵکەوە و ئیتر حەرەکە و بزاڤی دژە دەسەڵات لە مەهاباد دەستی پێکرد و خەڵک بە یەکڕیزی و دەنگی بەرز و دروشمی شۆڕشگێڕانەوە بەرە ناو شار بوونەوە....”. ئەو خۆپیشاندانە دووای خۆپیشاندنی خەڵکی تەورێز لە ٢٩ی ڕێبەندانی ساڵی ١٣٥٦ شۆرشێکی جەماوەری بۆ لەرزاندنی ڕژیمی پاشایەتیی لە ئێران بوو. سێ ڕۆژ دووای ئەو خۆ پیشاندنە ٣٠ کەس لە بەشداربووان و وتارخوێنانی ئەو پرسەیە دگیرێن.

بەرز و بەڕێز بێ یادی شۆرشڤانانی ڕێگای ئازادی!

…

[1] ئه‌و بابه‌ته‌ له‌ رۆژنامه‌ی کوردستان ژماره‌ 46 ره‌شه‌مه‌ی 1355- مارسی1977 وه‌رگیراوە، برایم قه‌ززاق، ئاڵمان.

[2] کتێبی (خاطرات صفرخان) سی و دو سال مقاومت در زندانهای شاه در گفتگو با علی اشرف درویشیان ل: ١٤٦ 

و ١٤٧

[3]قصه‌های بند، علی اشرف درویشان

دەمەتەقەی نێوان چامسکی و سکینەر

دەمەتەقەی نێوان چامسکی و سکینەر

زۆر کەس باوەڕیان هەیە کە ئەوە دەمەتەقەی نێوان چامسکی و سکینەر بوو کە جێ پێی ڕەفتارناسی چۆل کرد. دەمەتەقەکە لەسەر زمان بوو.

ئەورام چامسکی کە زۆرتر بە ناوی دووهەمی نۆوام چامسکی ناسراوە لە ساڵی ١٩٢٨ لە دایک بووە و ئێستاش زیندوویە (٢٠٢٤). چامسکی بە باوکی زمانناسی مۆدێرن ناسراوە و بیردۆزییەکانی لەسەر زمان جێگای لێوردبوونەوەن. چامسکی دەڵێ ئێمەی مرۆڤ بە سیستەمێک لە دایک دەبین کە ئامادەین وەرگری زمان بین. ڕوانگەیەکی مەیلەو زیندەوەرناسانە بۆ زمان. 

فرێدرێک سکینەر (۱۹۰۴-۱۹۹۰) لە ناودارترین دەروونناسەکانی دونیایە. سکینەر لەسەر ڕێچکەی جان.بی واتسۆنە کە بەر لە ئەو کوتپووی تەنیا و تەنیا سروشت لە پەرەپێدانی ئێمەدا گرینگە. سکینەر لە ساڵی ١٩٥٧ لە کتێبی ڕەفتاری زمانیی (verbal behavior) دەڵێ کە مرۆڤەکان هەر وەک ئاژەڵەکان فێری زمان دەبن و لێی دەکۆڵنەوە. یان بە واتایەکی دیکە مرۆڤ و ئاژەڵ جیاوازییان نییە و مێشک، ژینگە و شێوەی پەروەردە کاریگەرییان لەسەر فێربوونی زمان نییە. 

چامسکی بیردۆزیی ڕەفتارناسەکانی لەسەر زمان شێواند. چامسکی پێی وابوو مرۆڤەکان بە تەلبەندییەک لە مێشکیان لە دایک دەبن کە بۆ فێر بوونی زمان موتوربەیان دەکات و هەر بۆیە ئێمە سروشتێکی زمانیمان هەیە. چامسکی بەو وتەیە تەنیا شوێن پێی ڕەفتارناسی چۆل نەکرد؛ بەڵکوو لە بنەوە دەری هاویشت. دوای ڕەخنەکانی چامسکی هەرێمی ڕەفتارناسی بەرتەسک بۆوە. بە باوەری زۆران کەسان ئەو ڕەخنەیە تەنیا لە هزری پەرەپێدان لە ڕوانگەی ڕەفتارناسی بۆ زمان نەبوو بەڵکوو سیستەمی ڕەفتارناسی هەڵوەشاندرا. 

.

[١] وێنەی سێهەم وتارێکی منە لەسەر زمان لە دەروونناسی لە گۆڤاری زانستیی هۆژین ژومارە ١٢. 

بێکێت

 تۆ گریای بۆ شەو

شەو گەیشت

ئێستە ئیتر لە تاریکانا بگری. 

وەرگێڕانی ئەدەبیاتی کوردی بۆ فارسی؛ مێژووییەک لە چەواشەکاری

 وەرگێڕانی ئەدەبیاتی کوردی بۆ فارسی؛ مێژووییەک لە چەواشەکاری

وەرگێڕانی دەقێکی کوردی بۆ زمانە بیانییەکان ساڵانێکە بەرەو زیاد بوونە. فارسی وەکوو زمانێک جێگایەکی بەرچاوی لە وەرگێڕانە کوردییەکان هەیە بەڵام بە لەبەرچاو نەگرتنی دۆخی زمانی کوردی لە ئێران ئەو بوارە کارەساتی لێکەوتۆتەوە. لەو زنجیرە تویتە تەنیا سرنج دەخرێتە سەر تایتلی ئەو کتێبانەی بە فارسی وەرگێڕدراون .

زۆر یەک پێیان وایە زمانی فارسیش هەر وەک زمانە بیانییەکانی دیکە (ئینگلیسی و فەڕانسی) بۆ ئێمەی کورد وەکوو یەکە و سیاسەتی فارسیزاسیۆن و جیاوازی نەتەوەیاتی لەبەرچار ناگرن. کاتێ کتێبێ بە ئاڵمانی/ئینگلیسی/ فەڕانسی وەردەگێردرێ کوردەکان زۆر کەم دەیخوێننەوە بەڵام کاتێ بەرهەمێ دەکرێتە فارسی کوردەکان (بە هۆی سیاسەتی ئاپارتایدی زمانی) یەکەم خوێنەری ئەو بەرهەمە دەبن. بۆیە پێویستە وەرگێڕانی ئەو بەرهەمانە زۆر بە پتەوی بکردردێ.

١- یەکەم بەرهەم چێشتی مجێوری هەژارە کە دەقەکەی بە سێ و دوو لە ڕیزی بڵیندایی ئەدەبیاتی کوردە. وەرگێڕ ئەو بەرهەمەی نێو ناوە “شلم‌شوربا” و ئەوەندە بە سووکی وەریگێڕاوەتە فارسی کە دوای خوێندنەوەی ئەتۆ دەبێ لەخۆت بپرسی ئایا ئەوەیە ئەو هەژارەی جێگای شانازی ئەدەبی کوردە؟ وەرگێڕ بە پێی حەزی خۆی لە هەر کوێ بۆی کراوە سانسۆری کردووە و تیغی ئیرشادیش لە هەر  کوێ بۆی کراوە بڕیوێتی.

٢- وەرگێری کتێبی حەسار و سەگەکانی باوکم (حصار‌ و سگ‌های پدرم) نەیزانیوە حصار‌ (پەرژین) لە فارسی و حەسار (حیاط) لە کوردی دوو شتی تەواو لێک جیان. قودرەتی نووسەر لە زمانی کوردی بۆ هێمایی کردنی شتەکان وا بە فارسی وەرگێڕدراوە کە تەنیا دەتوانی سەری بۆ بلقێنی! 

٣-وەرگێرێکی دیکە بەرهەمی شێرزاد حەسەن “خەونی جاڵجاڵۆکەکان”  بە “خانەی عنکبوت” تەرجوماندووە! گەلۆ گەر کەسێ مانای خەون و ماڵ لێک نەکاتەوە چۆن دەخۆی ڕادەبینێ بەرهەمێ وەربگێڕی غەیری ئەوەی کە ئەدەبیاتی کوردی پێ گاڵتەجاری بێ؟

٤- “آخرین انار دنیا” بەرهەمێکی ناسراوی بەختیار عەلییە. هەر کەسێ ئەو ڕۆمانەی خوێندبێتەوە و هەستی بە فانتازیای خەیاڵی ئەو بەرهەمە کردبێ دەزانێ ئەو تایتلە زۆر دوورە لە تێما و فانکسیۆنی بەرهەمەکە. ئەز گەر بوایەم نێوی ئەو ڕۆمانەم دەکردە “واپسین انار جهان”. مەودای دووری تێگەیشتنی نووسەر و وەرگێڕ سەرت لێ دەشوێنێ و وادیارە بەختیار هیچ فارسی نازانێ کە پەسنی ئەو بەرهەمەی بە فارسی کردووە.

۵- وەرگێڕە بەتواناکان خۆیان لەبەرەی شێعریش داوە و بەرهەمی شێرکۆ بێکەس “خێراکە مردن خەریکە بگات” بە فارسی بووەتە “زود باش مردن در راه است” ! وەرگێڕ وا دەزانێ چوون مردن لە هەردوو زمان دا تێنەپەڕە دەتوانێ وەکوو یەک بەکاریان بهێنێ و وەها شاکارێک بخوڵقێنێ.

۶- “ژانی گەل” بۆتە “آزار ملت”

ئەوانە تەنیا مشتێکن لەو سووکایەتییەی بە ئەدەبی کوردی کردراوە. کاتێ فارسێک بە خەرمانێک لە ئەدەبیاتی بەهێزی خۆی ڕوو دەکاتە ئەو بەرهەمانە لەخۆی دەپرسێ بەڕاستی ئەدەبی کوردە ئەوەیە کە ئاوا پێی هەڵدەگوترێ؟ فارس ئەدەبیاتی خۆی هەیە و بە وەرگێڕانی ئەو بەرهەمانە بە زمانی فارسی بەهێز یا لاواز نابێ. لێرەدا تەنیا هۆگرانی ئەدەبی کوردی کوردی نەزان دەکەونە بەر مەترسی کە ئەدەبیاتی خۆیان کە بە فارسی دەخوێننەوە بەو شێوە و بە بێ هیچ کارێکی ئاکادێمی وەردەگێردرێ. فارسی وەکوو زمان توانایی ئەوەی نییە کە بتوانێ ئەدەبیاتی کوردی بە دونیا بناسێنێ. چ بمانهەوێ و چ نەمانهەوێ خەڵاتە نێونەتەوەییەکان باشترین ڕێگای پیشان دانی ئەدەبیاتی کوردن نموونەکەشی بێهرووز بوچانی.

چەکەکەی چێخۆف

 لە شاری مۆنکارلۆ پیاوێک دەچێتە کازینۆ، یەک میلیۆن دەباتەوە، دەچێتەوە ماڵێ و خۆی دەکوژێ. 

کە بیر لە چێخۆف دەکەیتەوە دەبێ بزانی چەکەکەت لەکوێ دادەنێی. وا دیارە پیاوەکەی مۆنکارلۆ پێی باش بوو بە چەکی چیخۆف خۆی بکوژێت تا ئەوەی بەکاری نەهێنێ.